- Mesnevi:
- Her beytin kendi içinde uyaklı olduğu uzun nazım biçimidir(aa,bb,cc…).
- Aruzun kısa kalıbıyla yazılmıştır.
- Beyit sayısı sınırsızdır (Mevlana’nın mesnevisi 25.000 beyitten oluşur).
- Günümüzdeki hikaye ve romanın karşılığıdır.
- Konu olarak: aşk, tasavvuf, savaş ve kahramanlık, şehir ve şehrin güzellikleri, mizah işlenir.
- Aynı şair tarafından yazılmış 5 mesneviye hamse adı verilir. Hamse sahipleri: Ali Şir Nevai, Taşlıcalı Yahya, Nevizade Atai’dir.
- Konularına göre:
- Destanlar, savaş ve kahramanlık konularını işleyen mesneviler: İskendername(Ahmedi).
- Aşk hikayelerini konu alan mesneviler: Leyla vü Mecnun(Fuzuli), Hüsrev ü Şirin(Şeyhi).
- Dini ve tasavvufi mesneviler: Mevlid(Süleyman Çelebi), Hüsnü Aşk(Şeyh Galip).
- Ahlaki didaktik mesneviler: Hayriyye ve Hayrabat(Nabi)
- Şehrin güzelliklerini anlatan mesneviler: Şehrengiz-i Bursa(Lamii)
- Eğlence ve düğünleri anlatan mesneviler: Surname(Vehbi)
- Mizahi mesneviler: Harname(Şeyhi)
Bir eşer var idi zâif ü nizâr
Yük elinde katı şikeste vü zâr
Gâh odunda vü gâh suda idi
Dün ü gün kahr ile kısuda idi
Ol kadar çeker idi yükler ağır
Ki teninde tü komamışdı yağır
Nice tü kalmamışdı et ü deri
Yükler altında kana batdı deri
Eydür idi gören bu sûretlu
Tan degül mi yürür sünük çatlu
Dudağı sarkmış u düşmiş enek
Yorılur arkasına konsa sinek (Şeyhi - Harname)
- Kıt’a:
- Yalnız 2’nci ve 4’üncü dizeleri birbiriyle uyaklı iki beyitlik nazım biçimidir.
- Beyitler arasında anlam birliği bulunur.
- Gazelden farklı olarak matla beyti yoktur.
- En az 2, en çok 16 beyitten oluşur.
- Kafiye düzeni gazeldeki gibi: xaxa şeklindedir.
- Konu olarak felsefi ve toplumsal düşünceler anlatılır.
Kalem olsun eli ol kâtib-i bed-tahririn
Ki fesâdı rakamı sûrumuzu şûr eyler
Gah bir harf sukutiyle eder nadiri nâr
Gah bir nokta kusûriyle gözü kör eyler
(Fuzuli)
- Müstezat:
- Gazelin özel biçimine denir.
- Çoğalmış, artmış anlamına gelir.
- Uzun dizelere kısa bir dize eklenerek yazılır. Bu dizelere ziyade denir.
- Aruzun tek kalıbıyla yazılır (mef u lü/ me fa i lü/ fe i lün) ve kafiyelenişi gazeldeki gibidir ve matla beyti yoktur.
Bülbül yetişir bağrımı hûn etti figanın
Zabt eyle dehânın
Hançer gibi deldi yüreğimin tfğ-i zebanın
Te’sir-i lisânın
İzzet ne şeker çiğnedi tût? gibi bilmem
Açmış yeni bir söz
Reşk ile sulandı yine ağzı şuarânın
Sınf-ı fusehânın
(İzzet Molla)
