Maraş Otu (Ağız Otu): Tarihi, Kullanımı ve Güncel Durumu
Kahramanmaraş kökenli bir dumansız tütün ürünü olan Maraş otu, bölgesel kültürün önemli parçalarından biri olarak dikkat çekiyor. Yüksek nikotin içeriği ve ağız mukozasından hızlı emilimi nedeniyle hem tarihsel hem de sağlık boyutuyla merak konusu olan Maraş otu, günümüzde tartışmalı bir ürün olarak öne çıkıyor.
Köken Tartışması: Fransız mı, Britanyalı-Hintli Askerler mi?
Maraş otunun Türkiye’ye nasıl geldiği konusunda farklı anlatılar mevcut. Yaygın bir görüş, I. Dünya Savaşı ve işgal yıllarında Fransız ordusundaki Kuzey Afrikalı askerler üzerinden halkın ürünü tanıdığı yönünde. Ancak Kahramanmaraş Ansiklopedisi, Fransız birlikleriyle halk arasında olumlu temasın sınırlı olduğunu belirtiyor.
Buna karşın, Maraş’ta daha uzun süre kalan İngiliz ordusundaki Hintli Müslüman askerler üzerinden Maraş otunun halk arasında yayıldığı olasılığı öne çıkıyor. Bu görüş, Güney Asya’daki benzer ağızdan tütün kullanma pratikleriyle de örtüşüyor.
Maraş Otunun Hazırlanışı ve Kullanımı
Maraş otu, özellikle Nicotiana rustica türünden (yerel adıyla “deli tütün” veya “Hasankeyf tütünü”) elde ediliyor. Nikotin içeriği, klasik N. tabacum tütününe göre 6–10 kat daha yüksek.
Hazırlanışı:
- Toz tütün ile odun külü (çoğunlukla meşe, bazen ceviz veya asma) karıştırılır.
- Kül, alkali bir ortam sağlayarak nikotinin ağız mukozasından emilimini hızlandırır.
- Tipik oranlar 1:2 ila 1:3 aralığında tütün ve kül kullanımı şeklindedir.
Kullanımı:
- Ortalama bir kaşık ucu kadar karışım alt dudak ve diş eti arasına konur.
- Kullanıcı, birkaç dakika ile saatler boyunca ürünü ağızda tutabilir ve sonrasında tükürür.
Yerel Kültürde Maraş Otu
1970–1980’lerde Kahramanmaraş’ta Maraş otu yaygın şekilde kullanılıyordu. O dönemde “fil deviren, deve çökerten” gibi abartılı sloganlarla satıldığı ve evlerde “ot çanağı” bulundurulduğu aktarılıyor. Hala günlük konuşmalarda kullanılan “ot atmak” deyimi bu kültürel geçmişten geliyor.
Kullanım Yaygınlığı ve Demografik Bilgiler
- Lise son sınıf öğrencileri arasında Maraş otu kullanım oranı %16,1 olarak ölçülmüş; erkeklerde daha yüksek. Başlama yaşı ortalama 15 olarak belirlenmiş.
- Yetişkinler ve farklı bölgesel popülasyonlarda Maraş otu kullanımı, Güney ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde önemli oranlarda görülüyor.
Sağlık Üzerindeki Etkileri
Bilimsel çalışmalar, Maraş otunun sağlık açısından ciddi riskler taşıdığını ortaya koyuyor:
- Ağız içi lezyonlar ve kanser riski: Doğrudan ağız mukozasına temas, ağız içi patoloji riskini yaklaşık 7,9 kat artırıyor. Hücresel ve genetik değişiklikler (p16 promotör hipermetilasyonu) raporlanmıştır.
- Solunum ve kardiyovasküler etkiler: Dumansız olmasına rağmen solunum fonksiyonlarında bozulma, EKG anormallikleri ve oksidatif stres artışı gözlemlenmiştir.
- Mikrobiyoloji: Kullanıcılarda oral Candida taşıyıcılığı belirgin olarak yüksek.
- Diğer etkiler: Kemik mineral yoğunluğu, biyokimyasal parametreler ve sistemik etkiler üzerinde olumsuz etkiler gözleniyor.
Klinik derlemeler, Maraş otunun yüksek nikotin içeriği ve olası ağır metal varlığı nedeniyle ciddi sağlık riski oluşturduğunu vurguluyor. Uzmanlar, bağımlılık ve sağlık sorunları şüphesi olanların profesyonel destek almasını öneriyor.
Yasal ve İdari Çerçeve
- Maraş otu, Türkiye mevzuatında genellikle “dumansız/emme amaçlı tütün” olarak sınıflandırılıyor.
- Üretim ve satış, 4733 sayılı Tütün Mamulleri Kanunu ve ilgili yönetmeliklerle sıkı şekilde düzenleniyor. Kayıtsız veya izinsiz üretim ve satış, idari yaptırımlara tabi.
- Yerel uygulamalarda, geçmişte bazı bölgelerde Maraş otu satış ve tüketimi yasaklanmış; cezai yaptırımlar uygulanmış.
Snus ile Benzerlik ve Farklılıklar
İsveç kökenli snus gibi Maraş otu da ağızdan tütün kullanımına giriyor. Ancak Maraş otu:
- Yüksek nikotin içeriyor,
- Alkali kül kullanılıyor,
- Kimyasal profili ve pH seviyesi snustan farklı.
Snus, Avrupa’da çoğu ülkede yasaklıyken (İsveç hariç), Maraş otu Türkiye’de dumansız tütün çerçevesinde değerlendiriliyor; kayıt dışı üretim ayrı bir sorun teşkil ediyor.
Terminoloji ve Yerel Adlar
“Maraş otu”, “ağız otu”, “Hasankeyf tütünü”, “deli tütün” gibi isimlerle anılıyor. Kullanım nesneleri arasında “ot kutusu”, “ot çanağı” yer alıyor. Ayrıca “ot atmak” deyimi, bölgesel kültürde hâlâ kullanılıyor.
Sonuç ve Değerlendirme
Maraş otu, Kahramanmaraş merkezli bir kültürel pratikten doğmuş, bölgeye yayılmış ve yüksek nikotin içeriğiyle dikkat çeken bir dumansız tütün ürünüdür. Kökeni tartışmalı olsa da İngiliz-Hintli askerler aracılığıyla halk arasında yayıldığı olası görülüyor. Güncel bilimsel veriler, ağız içi lezyonlar, sistemik etkiler ve bağımlılık riski açısından Maraş otunun dikkatle değerlendirilmesi gerektiğini ortaya koyuyor.
Türkiye’de piyasa düzeni genel tütün mevzuatına tabi; kayıt dışı zincirler hem sağlık hem denetim açısından risk yaratıyor.
