Matematik, astronomi, coğrafya ve tarih gibi pek çok alanda kalıcı izler bırakan Harezmi, bilim tarihinin en etkili isimlerinden biridir. Modern cebirin öncüsü olarak bilinen Harezmi, Batı'da “Algebra” kavramının doğmasına ilham vermiştir. İslam dünyasının bilimle yükseldiği altın çağda yaşamış olan bu büyük düşünür, eserleriyle doğuyu da batıyı da derinden etkilemiştir. Peki Harezmi kimdir, hangi dönemde yaşamıştır, matematiğe nasıl katkılar sunmuştur?
HAREZMİ KİMDİR, HANGİ DÖNEMDE YAŞADI?
Harezmi, yaklaşık olarak 780 yılında bugünkü Özbekistan sınırları içinde yer alan Hive (eski Harezm) şehrinde doğdu. Genç yaşta ilim ve matematiğe yönelen Harezmi, Abbasi Halifesi Me’mun döneminde Bağdat’a davet edildi. Burada, o dönem İslam dünyasının en önemli bilim merkezi olan Beytü’l Hikme (Bilgelik Evi)’nde görev aldı.
Halife Me’mun’un bilimsel çalışmalara verdiği destek sayesinde, Harezmi ve döneminin diğer bilim insanları Bağdat’ta özgürce araştırma yapma imkânı buldu. Harezmi, matematik ve astronomi başta olmak üzere birçok disiplinde eserler kaleme aldı. 850 yılı civarında Bağdat’ta hayatını kaybettiği kabul edilmektedir.
HAREZMİ’NİN ESERLERİ
Harezmi’nin bilim dünyasına armağan ettiği eserler, yüzyıllar boyunca hem İslam coğrafyasında hem de Avrupa’da kaynak niteliği taşıdı. Eserlerinin bir kısmı Arapçadan Latinceye çevrilerek Avrupa bilim dünyasında da geniş yer buldu. İşte öne çıkan bazı eserleri:
-
El-Kitab’ul Muhtasar fi’l Hesab’il Cebri ve’l Mukabele: Cebirin sistematik temelini atan eser.
-
Kitab al-Muhtasar fil Hisab al-Hindi: Hint rakam sistemi ve hesap yöntemlerini anlatır.
-
El-Mesahat: Geometrik hesaplamalar ve ölçüm teknikleri içerir.
-
Kitab Surat al-Arz: Coğrafya üzerine bir eserdir, harita çalışmaları da içerir.
-
Zîc-ul Harezmî: Astronomi cetvelleri ve gözlemler içerir.
-
Kitab al-Amal bi’l Usturlab: Usturlap kullanımına dair teknik bilgiler sunar.
-
Kitab’ul Ruhname ve Kitab’ul Tarih: Felsefi ve tarihsel içerikler taşıyan çalışmalarıdır.
MATEMATİĞE VE BİLİME KATKILARI
Harezmi'nin bilim dünyasına yaptığı en büyük katkı, şüphesiz cebirin sistemleştirilmesi olmuştur. Onun cebir üzerine yazdığı eser, bugünkü denklem çözme yöntemlerinin temelini oluşturur.
-
Birinci ve ikinci dereceden denklemleri sistematik olarak sınıflandırdı ve çözüm yöntemlerini geliştirdi.
-
"Sıfır" (0) kavramını ilk kullananlardan biri oldu. Bu, sayı sistemlerinin gelişmesinde devrim yarattı.
-
"X" bilinmeyeni ilk kullananlar arasında yer aldı. Bu yöntem, sonraki yüzyıllarda analitik matematiğe kapı açtı.
-
Trigonometri alanında sinüs ve kosinüs tabloları oluşturdu.
-
Geliştirdiği hesaplama yöntemleri, sadece matematikte değil, astronomi ve mühendislik gibi alanlarda da yol gösterici oldu.
-
“Al-cebr” terimi, onun cebir kitabında geçen bir kavramdan türetilerek "algebra" hâline geldi ve Batı literatüründe yer etti.
HAREZMİ’NİN BİLİM DÜNYASINDAKİ YERİ
Harezmi, yalnızca matematikle sınırlı kalmayıp astronomi, coğrafya ve felsefe gibi alanlarda da eserler vermiş, böylece çok disiplinli bir bilim insanı profili çizmiştir. İslam medeniyetinin yükseldiği dönemde bilginin aktarıcısı değil, üreticisi olarak öne çıkmıştır.
Avrupa Rönesansı’nın temel taşlarından biri olan Harezmi, Orta Çağ boyunca Latinceye çevrilen eserleriyle Avrupalı bilim insanlarına ilham vermiş, bilgi transferinde köprü görevi görmüştür.
